Dieren in de Middeleeuwse kunst: 500 -1500

De middeleeuwse maatschappij en beschaving is gevormd door de Grieks-Romeinse beschaving, de groei van het christendom en Germaanse tradities. De politiek is gefragmenteerd, de economie draait vooral op landbouw en de samenleving is verdeeld tussen de adel en de tot horige gemaakte boerenklasse. Het denken wordt bepaald door de kerk en het christelijk geloof is overal aanwezig. Er heerst een antropocentrische houding ten opzichte van dieren (de mens is superieur aan het dier) en de kerk bevestigt dit met verhalen uit de Bijbel.
In de middeleeuwen was de kerk de enige opdrachtgever van kunst. Hierdoor richtte kunstenaars zich vooral op religieuze thema's en het hiernamaals. Pas veel later volgden opdrachtgevers als het Hof en de rijke burgerij. Middeleeuwse kunstenaars lieten zich inspireren door het artistieke erfgoed van het Romeinse Rijk en de teksten en iconografie van de vroege katholieke kerk en vermengden die met elkaar. Dit had als gevolg dat aan kunstwerken veelal een betekenis werd verbonden waarmee mensen konden worden gevormd en beïnvloed. Het ging vaak om goddelijke boodschappen met een moralistische boodschap die in door voor mensen herkenbare beeldtaal, o.a. in de vorm van dieren, werd vormgegeven. Het christelijk geloof werd beeldend verkondigd als een soort 'stripverhaal'. Kunst werd daarmee een allegorie, een symbolische voorstelling van een begrip, waar mensen van moesten leren en stond in dienst van het geloof. Vaak ging het om een verbeelding van de strijd tussen goed en kwaad, waarbij het goede overwint door het geloof en vertrouwen in God of Christus. De meeste kunstenaars signeerden hun werk niet, want het was immers Gods hand die hen had geleid. De Gotiek die aan het eind van de Middeleeuwen ontstond toonde langzaamaan meer schilderkunst met andere thema's dan religieuze thema’s.
In Nederland zijn nog diverse kerken uit de middeleeuwen te bewonderen met vaak ook schilderkunst uit die tijd. De oudste kerk van Nederland is de Sint-Servaas Basiliek in Maastricht, zie de top 100 van oudste kerken in Nederland.

Schilderkunst

De dieren in de schilder- en tekenkunst zien er vaak niet natuurgetrouw uit, maar zelfs een beetje raar en soms zelfs karikaturaal. Dit heeft o.a. te maken met het feit dat middeleeuwse schilders vaak oudere afbeeldingen van dieren imiteerden. Veel dieren hadden ze immers zelf nog nooit gezien. De schilderkunst in de middeleeuwen uitte zich op verschillende manieren.

Fresco's een muur- of plafondtekening waarbij de verf direct op de natte kalk wordt aangebracht, zodat zij na te zijn gedroogd daarmee één geheel vormt.	Sint Franciscus van Assisi preekt voor de dieren, Fresco van Giotto Basiliek van Franciscus van Assisi
Gebrandschilderde kerkramen brandschilderen is een techniek om op glas te tekenen, daarbij wordt met behulp van een borstel een mengsel van azijn, gom en pigmenten op het glas aangebracht. Dit wordt vervolgens in een oven op hoge temperatuur in het glas gebrand. Het fresco is één van de oudste techniek	Hond op Goudse glazen in Sint-Janskerk, Gouda (16e eeuw)
Iconen religieuze afbeeldingen die op een houten paneel zijn geschilderd, het betreft vaak een afbeelding van Christus, Maria, heiligen of belangrijke kerkelijke dagen in de katholieke kerk. Bij het schilderen dient rekening gehouden te worden met bepaalde regels. Deze regels zijn vervat in de schildersboeken (de zg. canon) en hebben de bedoeling voor zuiverheid en uniformiteit te zorgen en niet af te wijken van de leerstellingen van de Kerk. Dieren zijn er vrijwel niet op te zien.	Sint Joris en de draak
Mozaïeken een kunstvorm waarbij een grote afbeelding wordt vervaardigd uit een groot aantal kleine gekleurde steentjes (tesserae), die in een vloer of wand worden gemetseld	Jezus met schapen, Basiliek van Sant Apollinare in Classe (Italië)
Verluchtingen van boeken dit is de kunst of het ambacht die zich bezigheld met de illustratie en de versiering van middeleeuwse handschriften en andere documenten die zijn gemaakt van papyrus, dierenhuiden (perkament) of papier. Het wordt ook wel boekverluchting genoemd. Boekverluchtingen bestaan vaak uit afbeeldingen van dieren. Niet iedere maker wist echter hoe de dieren er in werkelijkheid uitzagen, laat staan dat ze ze in het echt hadden gezien. Daarom zijn veel dieren niet waarheidsgetrouw getekend.	Olifant

Dieren zijn op verschillende manieren zichtbaar in de middeleeuwse schilderkunst en beeldhouwkunst:
1. als onderdeel van een Bijbels verhaal
2. als attribuut van heiligen
3. als symbool voor de evangelisten Marcus, Johannes en Lucas
4. als symbool voor een deugd of ondeugd of verwijzend naar een persoon of object
5. als waterspuwer (beeldhouwkunst)
De beeldhouwkunst in de middeleeuwen is nauw verweven met de architectuur en was vooral te zien op of in kerken. 

1. Dieren als onderdeel van een Bijbels verhaal

In de kerk zijn vaak voorstellingen van Bijbelse verhalen te zien waarvan dieren onderdeel uitmaken. Vaak hebben de dieren ook een symbolische betekenis. Het gaat echter niet alleen om schilderijen, maar ook om tekenkunst, beelden en versieringen van hekwerk, altaren, kansel en glas-in-lood ramen. Bijbelse verhalen met dieren zijn o.a.:

2. Dieren als attribuut van heiligen

Heiligen zijn vaak herkenbaar aan een attribuut dat meestal is afgeleid uit het leven van de heilige of van een legende. Vaak is het attribuut een dier, omdat het dier in het, al dan niet legendarische, leven van de heilige een bijzondere rol heeft gespeeld. Denk aan de heilige Antonius met het varken, de heilige Petrus met een haan en de heilige Hieronymus met een leeuw. Klik hier voor een opsomming van heiligen met een dier en voor meer informatie over de relatie tussen heiligen en 'hun' dier.  Opvallend is dat de kat als attribuut ontbreekt. Dat heeft te maken met het feit dat de kat werd geassocieerd met het kwaad. De kat is een nachtdier en de nacht is het terrein van het kwade. Vooral de zwarte kat werd gezien als symbool van de duivel. Er is echter één uitzondering. Er is één beeld van een heilige met kat en muizen aan zijn voeten, van de Braziliaanse heilige Sint Martinus de Porres. Dit beeld dateert van circa 1890. Toen was werd de kat niet meer geassocieerd met het kwaad. De beelden van Bijbelse figuren en heiligen zagen er vaak niet realistisch uit, maar alsof ze niet van deze wereld waren. Ze waren nogal stijfjes en emoties ontbraken. Daarmee ontstond een afstand tussen het volk en de heiligen. Tijdens de Gotiek (1140 - 1500) werden de beelden realistischer, dat resulteerde uit een waardering voor de werkelijkheid en de Romeinse kunst. Mooie kerken om een aantal heiligen met hun dier te zien zijn de Sint-Servaas Basiliek in Maastricht en de Sint Jan kathedraal in Den Bosch (gotische kerk).

Sint Rochus met hond (linksonder)

3. Dieren als symbool van de evangelisten Marcus, Johannes en Lucas

Deze drie evangelisten zijn ook vaak in de kerk te zien met een dier. In de derde eeuw na Christus werden de evangelisten vereenzelvigd met deze symbolen. Bij Marcus werd de link gelegd met de leeuw (een woestijndier), omdat zijn evangelie begint met Johannes de Doper in de woestijn, en omdat er van Jezus gezegd wordt dat hij in de woestijn verbleef te midden van de wilde dieren. Lucas begint zijn evangelie met de aankondiging van de geboorte van Johannes de Doper op het moment dat zijn vader Zakarias priesterdienst heeft in de tempel. Destijds werden runderen in tempels als offerdier gebruikt, vandaar de link met een rund. Het evangelie van Johannes begint met een filosofische/theologische uiteenzetting over tijd en eeuwigheid. Voor Johannes werd het symbool van de arend bedacht, omdat dit dier hoog kan vliegen en van bovenaf een goede kijk op de aarde heeft. De vierde evangelist Matteüs heeft geen dier als symbool, maar een engel.

Timpaan van de Kathedraal Saint Trophime in Arles, Frankrijk

4. Dieren als symbool voor een deugd of ondeugd of verwijzend naar een persoon of object

Dieren worden in de christelijke (schilder)kunst ook symbolisch gebruikt. De als positief of negatief beschouwde eigenschappen van het dier vormen vaak de basis voor de symbolische betekenis. Afbeeldingen van dieren werden gebruikt om mensen deugden bij te brengen en te behoeden voor ondeugden. De christelijke kunst gebruikte niet alleen dierensymboliek uit de Bijbel, maar ook uit andere geschriften zoals de Physiologus, een van oorsprong Griekse populair-theologische verhandeling uit de 2e, 3e of 4e eeuw waarin de belangrijkste waarheden van de christelijke waarden en leer in verband worden gebracht met voorbeelden in de natuur waarbij eigenschappen van dieren en planten een theologische of morele betekenis krijgen. Enkele dieren die vaak voorkomen zijn: 

5. Waterspuwers (gargoyles in het frans)

Dieren waren ook vaak op kerken te zien, natuurgetrouwe dieren, fantasiedieren zoals draken, feniksen en eenhoorns en een combinatie van mens en dier zoals centauren. Ze hadden vaak een symbolische betekenis, maar niet altijd. Ze werden ook gewoon decoratief aangebracht. Ook hadden veel kerken waterspuwers (gargoyles). Ze komen voor in diverse vormen: dieren, fabeldieren, monsters en mensen. Waterspuwers zorgen ervoor dat het hemelwater goed wegloopt en niet in de muren van de kerk trekt. Naast de praktische functie van waterafvoer en versiering van het gebouw, kunnen waterspuwers ook een religieuze of een kwaadwerende functie hebben. Door hun lelijke en enge uiterlijk zouden ze kwaadwillende geesten en demonen buiten de kerk houden. Een andere theorie is dat de afschrikwekkende waterspuwers het leven brengende water door hun keel moesten laten gaan en zo werden  gedwongen iets goeds te doen, namelijk het bevloeien van de aarde.

Waterspuwer, Martinitoren Groningen