Kunst waarin dieren een symbolische betekenis hebben: het dier als symbool

Dieren worden al sinds de prehistorie een symbolische betekenis toegekend. Lees hier meer over de geschiedenis van dierensymboliek.

Waar is de diersymboliek op gebaseerd?
Wanneer dieren een symbolische betekenis wordt toegekend zijn ze 'drager' van een betekenis. Die betekenis hangt vaak samen met:

karaktereigenschappen die het dier heeft of zijn toegekend door de mens, omdat men dacht dat het dier ze heeft (denk aan karaktereigenschappen als trots, trouw of kwaad)
het uiterlijk van het dier
de vaardigheden van het dier
de locatie waar het dier voorkomt
de tijd wanneer het dier zichtbaar is (ochtend, middag, avond, nacht)

Wat vertelt het dier als symbool ons?
In en op diverse kunstwerken hebben dieren een symbolische betekenis. Hieronder vind je een impressie van dieren in de beeldhouwkunst en hun betekenis.

1. Het dier in de kunst geeft informatie geven over

a. een persoon, god of religieuze personen Het dier dat is afgebeeld bij de persoon geeft informatie over een karaktereigenschap of deskundigheid van een persoon, bijvoorbeeld trouw of waakzaamheid (gesymboliseerd door een hond) of moed (gesymboliseerd door een leeuw). Griekse, Romeinse en Egyptische goden worden vaak afgebeeld met een dier of als dier. Denk aan de Griekse godin Athena met een uil, de Romeinse godin Diana met een hert en de Egyptisch godin Bastet die een kat als dierlijke gedaante heeft. In het Hindoeïsme zijn veel goden ook te herkennen aan 'hun' dier(en): o.a. de hindoegoden Brahma (zwaan), Ganesha (olifant), Shiva (stier, slang) en Visnu (adelaar, slang).	Hond naast Willem van Oranje als symbool van trouw (1848), Plein Den Haag
In het christendom zijn heiligen en de evangelisten als religieuze personen vaak herkenbaar aan 'hun' dier. Dieren van de heiligen hebben vaak een bijzondere rol in het leven van de heilige gespeeld. Denk aan de heilige Franciscus van Assisi die vaak met dieren wordt afgebeeld of de heilige Hieronymus met een leeuw. De evangelisten Marcus, Lucas en Johannes hebben ieder een dier als symbool gekregen waaraan je ze kunt herkennen: leeuw (Marcus), rund (Lucas), arend (Johannes). De witte duif is in het Christendom het symbool voor de heilige geest. Tot slot kan het gaan op een personificatie van een kardinale deugd, zoals Vrouwe Prudentia die met de slang om haar arm voorzichtigheid en wijsheid symboliseert en meegeeft als boodschap aan de kijker. De andere kardinale deugden zijn standvastigheid/moed (haan), rechtvaardigheid (zwaard/weegschaal) en gematigdheid/ zelfbeheersing (teugels).	Vrouwe Prudentia met slang om haar rechterarm als symbool van de deugd voorzichtigheid en wijsheid (1909) op Academiegebouw in Groningen
b. een bedrijf, organisatie, bestuursorgaan Bedrijven, organisaties en bestuursorganen identificeren zich graag met karaktereigenschappen die aan dieren worden toegekend. Zo identificeerde de voormalige Spaarbank Rotterdam zich met dieren die voedsel 'sparen' als symbool van spaarzaamheid (zie foto hiernaast). Universiteiten identificeren zich graag met uilen as symbool van wijsheid, op apotheken zie je vaak een slang als symbool van genezing (denk aan de esculaap) en zie je op kerken vaak een pelikaan met jongen afgebeeld dat verwijst naar het verhaal van Jezus die zich opofferde voor de zonden van de mens.	Hamster op voormalige Spaarbank Rotterdam, 1957
c. een stad of land Steden of landen identificeren zich ook met (toegekende) eigenschappen van dieren. Je ziet dit vaak terug in het wapenschild van een land of stad. Zo zie je in Den Haag op diverse plekken de ooievaar. De ooievaar staat bekend als een gelukbrengende vogel. Nederland zelf heeft de leeuw in het wapenschild als symbool van kracht en moed: het Wapen van het Koninkrijk der Nederlanden. De leeuw staat ook voor heerschappij. Hij wordt gezien als de koning van de dieren. Meer afbeeldingen van wapenschilden met dieren vind je op de website Heraldry of the world. Onderaan deze pagina kun je meer lezen over de geschiedenis van het gebruik van wapenschilden.	Ooievaar op Boterwaag (1681) in Den Haag
d. een gebeurtenis Het Nationaal Monument op de Dam in Amsterdam herinnert aan de Tweede Wereldoorlog. De twee honden links en de hond rechts geven op extra informatie en expressie aan het monument. De mannen links en rechts van de geboeide mannen (die de ellende van de oorlog tonen) zijn namelijk verzetsstrijders. De twee huilende honden links symboliseren smart, de hond rechts trouw en waakzaamheid.	Nationaal Monument op de Dam in Amsterdam (1956)

B. Het dier in de kunst verwijst naar

e. tijd Ochtend: haan Middag: vogels, bijen Avond: vleermuis Nacht: uil	Vleermuis als symbool van de avond (1895) op voormalig pand van verzekeraar in Den Haag
f. een locatie, bijvoorbeeld de werelddelen Amerika: buffel Afrika: leeuw) Azië: olifant Afrika: leeuw Europa: paard/leeuw Australië: kangoeroe	De man links met leeuw (1889) symboliseert het werelddeel Afrika, NS-station Amsterdam Centraal
g. de elementen Water: vissen, schelpen Vuur: salamander Aarde: kever Lucht: vogel	Salamander als symbool voor vuur (1922) op voormalig pand van een verzekeraar in Amsterdam
h. een gebeurtenis Een dier kan ook gebruikt worden om een bepaalde gebeurtenis weer te geven, zoals hier rechts te zien is: de wederopbouw van Rotterdam. Paarden werden in Rotterdam ingezet om het puin na het bombardement op 14 mei 1940 op te ruimen en brachten nieuwe bouwmaterialen naar de stad. En dit alles werd mede gedaan voor de toekomstige generatie, gesymboliseerd door het kind.	Kind op paard in Rotterdam (1953)

C. Her dier in de kunst brengt een boodschap over aan de kijker

Dieren kunnen ook een boodschap meegeven. Zo zijn veel kerken voorzien van waterspuwers (gargoyles) die het kwaad afweren. Op de winkelgalerij in de Raadhuisstraat in Amsterdam zijn diverse dieren te zien die de luxe winkels van destijds (1895) bewaakten en beschermden. Zo ook deze krokodil die bezoekers waarschuwt om zich te gedragen.

Krokodil op winkelgalerij, Raadhuisstraat in Amsterdam (1895)

Meer informatie over de symbolische betekenis van dieren als symbool vind je hier.

Geschiedenis van het gebruik van wapenschilden

Veel landen en steden gebruiken één of meerdere dieren als symbool in de vorm van wapenschilden. Dieren symboliseren echter niet in alle landen en culturen hetzelfde.

Een wapenschild is in de heraldiek een teken dat is verbonden aan een persoon, een familie, een stad, een land of een groep bij elkaar horende mensen. Traditioneel werd het gedragen op het schild. Dat ontstond in de 11e eeuw toen de toenemende bepantsering de krijgers onherkenbaar maakte. De heraldiek was als het ware een nieuwe communicatievorm. De willekeurige versiering op de militaire uitrusting werd vervangen door individuele herkenningstekens op de schilden en harnassen, helmen en de bedekking van paarden. In de 12e eeuw groeiende de persoonlijke kentekens uit tot emblemen van een geslacht.

Aanvankelijk hadden alleen vorsten, hoge edelen en ridders een wapenschild, maar het stond iedereen, ook niet-edelen, vrij zich naar eigen smaak en fantasie een wapenschild te kiezen. Wapenschilden verwezen meestal naar de naam of het beroep van de drager.
Dieren komen veelvuldig voor in wapenschilden. Ze hebben vaak een symbolische betekenis of verkondigen een boodschap. Zo'n 50 dieren staan op wapenschilden en in de Middeleeuwen waren er zelfs richtlijnen hoe 'wapendieren' moesten worden voorgesteld. Het wapendier moest zijn gezicht naar de tegenstander keren en in zijn edelste houding staan. Een leeuw en een beer moesten zich dus oprichten. De leeuw, die ook de literatuur doorgaat voor de koning van de dieren, en waaraan kwaliteiten als moed, kracht, rechtvaardigheid en fierheid worden toegedicht, is het meest gebruikte 'wapendier'.Let wel: niet ieder land of iedere cultuur kent dezelfde symbolische betekenis aan dieren toe. Die kan verschillen per land.

Op de website Heraldry of the world zijn wapenschilden van over de hele wereld verzameld. Je kunt ze zoeken per land of categorie.

Meer weten?

Website over dierensymbolen

Boeken

Abburow, Y., Magical lore of animals, 1999
Baker, S., Picturing the Beast: animals, identity and representation, 1993
Baker, S., The postmodern animal, 2000
Ball, K. M., Animal Motifs in Asian Art: An Illustrated Guide to Their Meanings and Aestetics, 1927/2004
Bath, M.,The Image of the Stag: Iconographic Themes in Western Art, 1992
Carr-Gomm, Sarah, Symboliek in de Westerse kunst, 2001
Charbonneau-Lassay, L., The bestiary of Christ, 1992
Cleene, M. de en J.P. de Keersmaeker, Compendium van dieren als dragers van cultuur, deel 3, 2015
Collins, A.H., Symbolism of animals and birds: represented in English church architecture, 1913/2015

De Gubernatis, A., Animal Symbolism and mythology, 2015
Evans, E.P. Animal symbolism in ecclesiastical architecture, 1896
Ezpeleta, A., Rabbits Everywhere, 1999
Friedmann, H., A bestiary for Saint Jerome: animal symbolism in European religious art, 1980
Hall, J., Hall's Iconografisch handboek - Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst, 1974
Hannah, B., The Archetypal symbolism of animals, 2005
Houwen, L.A.J.R, Animals and the symbolic in mediaeval art and literature, 1997
J. Paul Getty Museum, Nature and its symbols, 2004
Kalof, L., Looking at Animals in Human History, 2007
Nozedar, A., The secret language of birds: a treasury of myths, folklore and inspirational true stories, 2006
Pastoureau, M., The bear: history of a fallen king, 2011
Rowland, B., Animals with human faces: a guide to animal symbolism, 1983
Ryan K. en P.J. Crabtree, The symbolic role of animals in archaeology, 1995
Simona, C., Animals as disguised symbols in Renaissance art, 2008
Storl, Wolf D., Bear - Myth, icon, animal, 2018
Telesco, W., The Wisdom of Nature: the symbolism and healing powers of herbs, plants and animals in the Middle Ages 2001
Wells, P., The Animated Bestiary. Animals, cartoons and culture, 2009
Werness, H.B. en J. Benedict, Continuum encyclopedia of animal symbolisme in world art, 2003
Wikipedia: Physiologus, Horapollo
Willis, R. Signifying animals - Human meaning in the natural world, 2003
Xuntao, Z, H. Houming en H. Lianyu, The symbolism of animal in China, 1991